Konu Numarası 13
Kılavuzla Deliklere Diş Açma

Kılavuz:
Deliklere diş açmak için kullanılan, vidaya benzeyen aletlerdir. Kılavuzlar yüksek hız çelikleri ve hava çeliklerinden imal edilir. Bir kılavuzun dişleri ait olduğu vidanın sıfır profiline göre taşlanır. İyi bir kesme yapabilmeleri için yeterli talaş boşluğu verilerek kesmeyi sağlayacak ideal açılarla belirlenirler. Kılavuzların kesmesini ve çıkan talaşların akışını sağlamak için açılan talaş boşlukları düz ve helis şeklinde olur. Talaş boşlukları helis şeklinde olan kılavuzlara helis kılavuzlar, talaş kanalları aynı zamanda yağlamayı da kolaylaştırarak kesmeye tesir eder.

Kılavuz ve Diş Açma Hakkında Bazı Genel Bilgiler:
Diş açılacak delik, kullanılacak klavuza göre belirlenmiş ondalıklı ölçülerde olmalıdır. Örneğin metrik 8 diş açılacaksa kullanılacak matkap 6.2 mm olmalıdır. Büyük olduğunda çekilecek diş yalama olmaya teşne, küçük olduğunda da klavuz çekmeniz imkansız hale gelir. Bu bakımdan normal matkap uçları 0,5'in katları halinde giderken ayrıca ondalıklı matkaplar da üretilir, klavuz standartlarına uygun olarak. Matkapların bu ölçüleri helis diplerinde oluşan çapa göre belirlenir.

Kılavuz çekmek çok hassas bir iştir. Hava çeliği malzemeden üretilen kılavuzlar aşınmaya aşırı dayanıklı ama darbeye dayanıksızdır. Eğer işlem sırasında ters bir hareket yapılırsa kılavuz kırılıp metalin içinde kalır. Bazı plastik enjeksiyon kalıpları imalâtında böyle bir kaza sonucu ayların emeğinin çöpe gittiği bilinir.

Elle diş açmak için ve makineyle diş açmak için farklı kılavuzlar mevcuttur.

Kılavuz Takımları Neden 3 Adettir?
Örnekle açıklayalım. Diyelim ki metrik 8 bir vida dişi açılacak. 6.2 mm çapında matkapla deldik metali. Eğer kılavuz tek parça olsaydı 8-6,2=1,8 mm metal yontmak zorunda kalacaktı. Bunu bir çapın çevresindeki her bir dişin yonttuğu kısım olarak düşünürsek 1,8/2= 0,9 mm yapar. Bu rakam, el gücü ve hızıyla bir demirden yontmak için, özellikle vida dişlerinin boyutunu düşünürsek çok büyüktür. Dişler buna dayanamaz ve kırılır. İşte bu yüzden klavuzlar üç takım olarak yapılır. Birinci kılavuz çekildiğinde 8 mm'lik üst çapa başlangıç yapılır. Mesela 6.2+0,6= 6,9mm'lik üst çap elde edilir. İkinci ve üçüncüde işlem tamamlandığında , son kılavuzda 8 mm'ye ulaşılır. Birinci kılavuzun uç kısmı çok traşlanmıştır. Bunun sebebi de klavuzun delik içinde yamuk açılmaması, tam merkezlemeyi sağlamasıdır. Kılavuzların kılavuz koluna bağlandığı yerde yuvarlak çentikler açılır. Bir numaralı klavuzda bir çentik, ikide iki çentik ve nihayet üçüncüde üç çentik . Böylece sıra karıştırılmaz.

Kılavuz takımlarının dörtlü olması, açılan delik ile üç numaralı klavuzun üst ölçüsü arasındaki fark büyük olduğu vida türlerinde sözkonusu olur. Böylece her bir klavuzun payına düşecek yontma miktarı azalacağından, işlem daha güvenli olur.

Diş Açarken Dikkat Edilecek Hususlar:
Kılavuz çekerken çeyrek turlarda bir hafif geri dönülerek oluşan çapak kırılmak zorundadır. Kılavuz çekerken ısınmayı önlemesi ve sürtünmeyi azaltması açısından bor yağı dökülmesi yerinde olur. Bunun yanında kılavuzun çok sert bir şekilde döndürülmesi ya da gitmesi gereken eksenden farklı yönlere itilmesi, kılavuzun kırılmasına neden olabilir. Bunlara da dikkat edilmelidir. Kılavuzun tipini, kesme sıvılarının seçilmesini ayarlamak zordur. Kılavuzlar kolay kesmeli ve dişleri aynı ölçüde vidalar açmalıdır. Kılavuzlar hiçbir zaman deliğin içine doğru zorlanmamalıdır.

Bilinmesi Gereken Temel Noktalar:
- Buhar ve gaz gibi akışkanların geçmeyeceği bağlantılarda kullanılacak somunların diş dibi çapları gerçek değerlerinden biraz büyük delinir. Bu kural normal ve ince dişli metrik ve whithworth vidalar içindir.
- Diş dibi çapını verecek matkabın doğru seçilmesine dikkat edilmelidir.
- Gri döküm malzemelere diş dibi çapı büyük delinirse vidanın taşıma gücü düşer. Çünkü gri döküme kılavuz çekilirken kılavuz rayba tesiri yaparak vidayı bir miktar genişletir. Bu durum dişlerin zayıflamasına neden olur.
- Kılavuz çekilecek deliğin her iki tarafına da 90 derecelik havşa açılır. Havşa çapının diş dibi çapından 2 mm daha büyük açılır.
- Kılavuzun uç konikliği vida çekilecek malzemenin sertliğine göre uygun değerlerde seçilmelidir. Sert malzemeler için uç konik boyu fazla yani konik açısı en fazla 5 derece olmalıdır.
- Kılavuzun talaş açısı vida malzemesine uygun olmalı. Çelik malzemelere yumuşak malzemeler için yapılmış kılavuz çekilmemelidir. Aksi taktirde kesici dişlerin uçları kolay kırılır.
- Gri döküm malzemeler için nitrürasyon sertleştirilmiş özel kılavuzlar yapılmalıdır. Çok sayıda döküm malzemelere vida açılacaksa bu tür kılavuzları tercih etmekte fayda vardır. Çünkü döküm malzemeler kılavuzları çabuk aşındırmaktadır.
- Kılavuz çekerken HSS çeliğinden olmasına ve dişlerinin sırtının taşlanmış olmasına dikkat edilmelidir.
- Kılavuz kördeliğe çekilecekse deliğin derinliği vida boyu + 0,7 x d kadar olmalıdır.
- Kılavuz deliğin tam ekseninde ağızlatılmalıdır. Bunun için kılavuzun dikliği başlangıçta birkaç yönden gönye ile kontrol edilmelidir.
- Kılavuz kolunun her iki tarafına yapılan baskı eşit olmalıdır. Aksi halde kılavuz eğik ağızlar.
- Kılavuzun kendine yol açıp yani deliğin içinde iki üç diş gidince artık eksenel bir baskıya gerek kalmaz. Sadece dikkatlice döndürülmesi yeter.
- Kılavuzun konik kısmındaki kesici dişler körelmiş ise iyi kesmez. Kılavuz zorlanır. Kılavuzun silindir kısmındaki dişler sıkışır. Bunun için körelmiş kılavuzların bilenmesi gerekir.
- İkinci ve üçüncü kılavuzlar elde birkaç diş ilerletildikten sonra kılavuz koluna takılması tavsiye edilir. Aksi halde kılavuz hatalı ağızlayabilir.
- Kılavuzlar numara sırasına göre çekilir. Yani önce bir, sonra iki, en son üç kılavuz çekilir.
- Mecbur kalmadıkça geri çevirerek talaş kaldırma denilen olayı yapmamak gerekir. Çünkü kılavuzun diş uçları tersten zorlanınca kırılır.
- Çelik cinsi malzemeler için dört kanlı kılavuz kılavuz, yumuşak malzemeler için ise üç kanallı ve talaş açısı büyük kılavuzlar yapılmıştır. Yanlışlıkla çelik malzemelere üç kanlı kılavuz çekilmemelidir.
- Kılavuzun kolunun deliği bozuk ve genişlemiş olmamalıdır. Kol olarak ayarlı veya küresel kol seçilmelidir.
- Kör deliklerin dibine yığılan talaşları bir iki kez temizlemek gerekir. Aksi halde yeterli derinlikte vida açılmamış olur.
- Döküm, pik, pirinç ve magnezyum gibi kaba dokulu ve kırılgan malzemelere kılavuz çekerken yağ kullanılmaz. Bunların dışında kalan bütün malzemelere kılavuz çekerken mutlak suretle yağ kullanılmalıdır. Yağ kılavuzun kesmesini kolaylaştırır. Körelmesini önler. Vida yüzeyinin temiz çıkmasını sağlar. 

Bazı Terimler:
Kılavuz ekseni : Kılavuz boyunca merkezden geçen doğrudur.
Pah : Vidalı gövdenin ucundaki konikleştirilmiş kısımdır.
Kesme yüzü : Sırtın ön tarafında, oluğun meydana getirdiği yüzeydir.
Dış merkez : Buna kılavuz ucu da denir ve kılavuzun koni biçimli ucudur. İmalat amacıyla yapılmış olup, daha ziyade küçük kılavuzların vidalı ucunda bulunur.
Oluk : Vida veya dişlerin kesici yüzeylerini elde etmek, kesilen talaşların çıkışını ve yağlamayı sağlamak için açılmış helis veya düz kanallardır.
İç merkez : Punta merkezi de denir. İmalat için kılavuzun alnına açılmış punta deliğidir.
Uç çap : Pah kırılmış kısmın ön ucundaki çaptır.
Kare : Kılavuz sapının köşeli ucudur.

İşleme Hazırlanmak:
Kılavuz çekilecek bir iş parçası her şeyden önce kusursuz bir şekilde bu işleme hazırlanmalıdır. İşin hızlanmasında deliğin uygun ölçüde delinmesi ve azına 90 derecelik havşa açılması önemlidir. Delik somunun diş dibi çapına göre delinir. Bir somunun teorik diş dibi çapı, vidanın sıfır profilindeki diş dibi çapıdır. Yapılan bütün iç vidaların gerçek diş dibi çapı teorik çaptan daima büyüktür. Aynı çapta olması halinde kılavuz sıkışır ve kırılır. Bu bakımdan iç vidalar yapılırken diş dibi çapına değil bundan daha büyükçe olan ve matkap çapı diye bilinen çapa göre delinir. Bir vidanın matkap çapı pratik olarak diş üstü çapının 0,85 ile çarpılması sonucu veya diş üstü çapından adımı çıkarmak suretiyle elde edilir.

Bir deliğe boydan boya kılavuz çekilecekse, deliğin her iki tarafına da 90 derecelik havşa açılmalıdır. Havşa hem kılavuzun kolayca ağızlamasını sağlar, hem de vida ağzında çapak oluşmasını önler. Diğer taraftan kalınca bir malzemeye vida açılacaksa ve malzeme boydan boya delinecekse deliğe boydan boya kılavuz çekmeye gerek yoktur. Çünkü kılavuz oldukça pahalı bir takımdır. Gelişigüzel kullanılıp köreltilmemesi gerekir. Gereksiz yere uzun vidalar açmak ayrıca işçiliğin artmasına da sebep olur. Bu yüzden vidanın kullanılacak boyu kadar bir yere diş açılması gerekir. Bunun için diş açılacak boy vida çapın takriben 1,5 katı kadar olacak şekilde delik vidanın diş üstü çapı kadar genişletilmelidir. Şayet kör deliğe kılavuz çekilecekse kör deliğin yeteri kadar derin olması gerekir.

Kılavuz Çekmek:
Elle kılavuz çekerken her şeyden önce kılavuz kolunun iyi seçilmesi gerekir. Kolun deliği kılavuzun başına uygun olmalı ve bozuk olmamalıdır. Belli başlı kılavuz kolları şekilde görülmektedir. Üç delikli kılavuz kolu küçük kılavuzlar için uygun düşmemektedir. Çünkü kollardan bir taraf daha uzun, diğer taraf daha kısadır. Şayet çok dikkatli olunmazsa kılavuz kırılabilir. Kılavuz kollarının delik kısımları sertleştirilmiş olmalıdır. Aksi halde kısa zamanda delikler genişleyerek kol kullanılmaz hale gelir.

Üçlü takımın klavuz kolu takılan ucunda dairesel çentikler olur. Bir numaralı olanda bir daire, iki ve üç şeklinde gider. bazı takımların üzerlerinde 1 - 2 - 3 şeklinde numara yazar. Bunların anlamı kullanma sırasıdır. Bir numaralı olanın diş açma bıçaklarının uç kısmının bayağı traşlanmış ve yatık olduğu görülebilir. Deliğe ilk girecek olan olduğu için yer yapması için böyle yapılmıştır. Konik olan bu uç kısmın en üstteki en geniş yeri açmak istediğin vidanın dış çapından düşüktür. İki numaralı olan biraz daha düzgündür. Üç numaralı olan ise vidanın son şekli gibidir, açılan dişlerin vidaya tam oturacak ölçüye gelmesini sağlar. İşlemin kısa sürmesi için bir numaradan üç numaraya atlanılmamalıdır.

Kılavuz koluna iki sapından baskı uygulanmalıdır. Mutlaka iki elini kullanılmalıdır. İki ucundan tutulmalı ve zıt yönlerde kuvvet uygulayarak döndürülmelidir. Kılavuz kolu iyice sıkılmalıdır. Kılavuza biraz yağ sürülmelidir. (Bor yağı da olur.) Konik ve iyice traşlanmış olan ucu deliğe sokulmalı ve hafif çevirirken düzleme her açıdan dik olması sağlanmalıdır. Çok yavaş hareket edilmelidir yoksa kırılır. İlk bir iki tur doğru yapıldığında gerisi kolaydır. Fakat ilk iki turu yapılırken asla geri çevrilmemelidir. İlk iki turu düzgün çevrildikten sonra içerideki talaşın kırılması için iki üç milim geri çevrilmelidir. Böylece kılavuzun sıkışması engellenir. Bir numarayı böylece çekildikten sonra iki numara takılır ve çok zorlamadan, yamuk tutmadan bir önce açılan yivlere denk getirilip çekmeye başlanır. Ara ara yağlama yapılır. Üç numara da bu şekilde çekip temizlediğinde iş bitmiş olur.

Kılavuz Kırılması Ve Kırılan Kılavuzun Çıkartılması:
Ani hareketler ve orantısız güç kullanımında kılavuz kırılıp deliğin içinde kalabilir. Önce üst tarafta ne kadar parça kaldığına bakılır. Genellikle bir penseyle tutacak kadar pay olmaz ama olur ya o kadar bir pay kalırsa hemen bir penseyle çıkarılmaya çalışılmamalıdır. Çünkü o hava çeliğidir çabuk dağılır. Pense önce çok sağlam olacak biçimde tutturulur, ondan sonra yavaş yavaş döndürmeye çalışılır. Muhtemelen çıkmayacaktır. O zaman iki tane çelik şiş yapılır ince uçlu. Şişlerin iki ucu kılavuzun karşılıklı yerine yerleştirip karşılıklı ters yönde hafif çekiç darbeleriyle tıklatılır. Burada dikkat edilecek husus hep aynı yerden vurulmaması gerektiğidir. Örneğin kılavuz üç kanatlıysa, diyelim brinci kanattan vuruludysa, hemen karşı yöndeki kanada geçilip oradan vurulur. Burada maksat dönme hareketi üzerinde uygulanan güç, her yönden eşit olarak gelsin. O zaman çok zorlanmaz ve çıkar.